Η νοσταλγία του νου

Ρενέ Μαγκρίτ, Νοσταλγία

Ο Μαγκρίτ είναι ο μαέστρος της απορικής σκέψης, εκείνης δηλαδή που θέτει εξ ορισμού αναπάντητα ερωτήματα.

Ο Μαγκρίτ ήταν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του σουρεαλισμού, του σημαντικότερου καλλιτεχνικού ρεύματος του μεσοπολέμου. Η αφετηρία του ήταν, επιστημονικά, η ψυχαναλυτική θεωρία του Σίγκμουντ Φρόιντ, καλλιτεχνικά, μια φράση του γάλλου συγγραφέα ντε Λοτρεμόν: «Ωραίο, όπως η τυχαία συνάντηση μιας ομπρέλας με μια ραπτομηχανή πάνω σε ένα χειρουργικό τραπέζι».Από το συνδυασμό τους γεννήθηκε μια νέα αισθητική, που δεν πηγάζει πλέον - όπως ήταν μέχρι τότε ο κανόνας - από την αρμονική σύζευξη όμοιων στοιχείων, αλλά από τη συνάντηση ανόμοιων, η σύγκρουση των οποίων βγάζει, όπως έλεγε ο Μάξ Έρνστ, «σπίθες ποίησης»

Σκεπτόμενα όνειρα

Η μέθοδος του ορθόδοξου σουρεαλισμού, όπως τον είχε διατυπώσει ο Αντρέ Μπρετόν, ήταν παρμένη από το όνειρο: ελεύθεροι συνειρμοί, παιχνίδι με τη σκέψη, αυτόματη γραφή.

Ο Μαγκρίτ ήταν ωστόσο ανορθόδοξος. «Τα όνειρα της νύχτας μου είναι αδιάφορα» έλεγε. «Το μόνο που με ενδιαφέρει είναι τα όνειρα που βλέπω στο ξύπνιο μου».

Ταυτόχρονα βέβαια αξιοποιούσε και ο ίδιος τους βασικούς μηχανισμούς λειτουργίας του ονείρου, όπως τη συμπύκνωση και τη μετάθεση των εικόνων.

Έτσι παρήγαγε τα περίφημα «σκεπτόμενα όνειρα» που έχουν ρεαλιστικό περιεχόμενο.

Αν και κομουνιστής, ο Μαγκρίτ απέφευγε να εκπονήσει μεγαλεπήβολες «ρεαλιστικές ουτοπίες» (Ερνστ Μπλοχ) για την οικονομία και το κράτος - είτε επειδή του έλειπε η φαντασία, είτε οι κατάλληλες γνώσεις γι' αυτό.

Το πιθανότερο είναι όμως, ότι του έλειπε το ενδιαφέρον. Ο ίδιος ζούσε μόνο στο εδώ και τώρα. Γι' αυτό και η κριτική του στρεφόταν αποκλειστικά κατά των κλισέ και προκαταλήψεων, που κάνουν αφόρητο τον καθημερινό μικροαστικό βίο.

Ο Μαγκρίτ αναζητούσε παθιασμένα το άγνωστο, το «μυστήριο της πραγματικότητας», όπως το αποκαλούσε. Όχι το μυστικό πίσω από τα πράγματα, αλλά εκείνο στην πρόσοψή τους, που εκτίθεται άμεσα στη ματιά μας.

Μόνο που είχε μεγάλες δυσκολίες να το εντοπίσει στην καθημερινή ζωή. Το κυριότερο εμπόδιο γι' αυτό, έλεγε, ήταν η υπεροργάνωση του σύγχρονου κόσμου.

Γι' αυτό και ενίοτε φρόντιζε να το επαναφέρει ο ίδιος στην πραγματικότητα. Έργα, όπως «Ο θεραπευτής» (ένα αντίγραφό του σε γλυπτή μορφή βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας) είναι μπολιασμένα με τόσα πολλά απρόοπτα, που, όπως τόνιζε ο ίδιος, «τα κάνει αμέσως μυστηριακά». 

Το μυστήριο της πραγματικότητας